OSY I SZERSZENIE

SZKODLIWOŚĆ OS I SZERSZENI ORAZ ICH ZWALCZANIE

Osy spotkać można wszędzie. Odżywiają się one wyciekającymi sokami drzew, spadzią, nektarem kwiatów. Częste są w ośrodkach wczasowych, na polach rekreacyjnych i sportowych, gdzie wybierają pokarm z odpadków żywnościowych i ze śmietników. Chętnie zaglądają też do domostw ludzkich, gdzie bywają uciążliwe, ponieważ dobierają się do owoców (Rycina 1), soków, dżemów, a nawet i mięsa. Postacie dorosłe żywią się w zasadzie pokarmem roślinnym, ale larwom dostarczają jednak pokarmu zwierzęcego w postaci drobnych kawałków mięsa lub upolowanych owadów. W tym okresie mogą być dla nas pożyteczne, gdyż przyczyniają się do ograniczenia liczebności wielu groźnych szkodników.

CYKL ROZWOJOWY OS.

Zapłodnione królowe opuszczają zimowe kryjówki wiosną i zakładają zarodkowe gniazda, np. w opuszczonych norach mysich. Do budowy gniazd używają próchna drzew, włókna roślinne, korę drzew, zeschłe liście i mech. Za pomocą śliny osy wytwarzają z przeżutych materiałów rodzaj papieru. W gnieździe budują plaster złożony z jednej warstwy sześciokątnych komórek, które są zwrócone ku dołowi. W pierwszym plastrze utworzonym przez królową jest nie więcej niż 40-60 komórek. W komórki plastrów królowe składają jaja, które przyklejają specjalną wydzieliną do ich dna. Z jaj wylęgają się beznogie larwy z mocno zredukowanymi narządami gębowymi. Każda królowa sama dba o larwy i karmi je upolowanymi owadami, które zabija, przeżuwa i nadtrawia śliną. Samice podają larwom też nektar i soki z różnych roślin. Larwy odżywiane są świeżym pokarmem, gdyż osy nie robią w gnieździe zapasów. Z larw tych powstają robotnice, które rozbudowują gniazdo. Powstają nowe plastry z licznymi komórkami. Gdy pojawi się pierwszych 7-10 robotnic, one stopniowo przejmują dotychczasowe czynności królowej. W tym okresie rozwoju gniazda królowa nie zajmuje się zbieraniem pokarmu i materiału na gniazdo, nie pomaga robotnicom przy budowie gniazda i nie zajmuje się sprzątaniem. Rzadko też przebywa na zewnątrz gniazda. Jej obowiązkiem jest tylko składanie jaj.

Gniazdo powiększa się szybko i w kolonii pojawiają się liczne robotnice. Początkowo, gdy w gnieździe jest dużo larw, robotnice zbierają pokarm zwierzęcy, którym karmią larwy. Larwy w zamian dostarczają im słodką wydalinę, którą robotnice chętnie zlizują. Latem lub pod koniec lata, gdy liczba larw w gnieździe znacznie się zmniejsza, wtedy robotnice rzadziej polują na owady, a częściej zbierają słodkie pokarmy. Spijają nektar z kwitnących roślin, które zapylają. Wabią je również dojrzewające owoce, słodkie ciastka i lody w cukierni, słodzone napoje chłodzące, a nawet mięso.

Największy rozwój kolonii następuje po 3 miesiącach od założenia gniazda. Pod koniec lata w plastrze pojawiają się komórki, w których z jaj powstają płodne samice i samce. Komórki zajmowane przez larwy robotnic i trutni są mniejsze od tych, w których powstają królowe. Samce (trutnie) rozwijają się z niezapłodnionych jaj, a samice (królowa, robotnice) z jaj zapłodnionych.

Stara królowa powoli traci panowanie nad kolonią, umiera lub zostaje zabita przez samice z rozwiniętymi jajnikami (czyli młode królowe).

Młode samice (królowe) i samce pozostają w gnieździe przez 7-10 dni i są karmione przez starsze robotnice, a także żywią się słodkimi wydalinami larw. Królowe intensywnie żerują. W ciele królowej gromadzą się znaczne ilości tłuszczu, a w hemolimfie podnosi się poziom fruktozy. Tłuszcz i cukier uchronią królowe przed mrozem w okresie zimowania. Młode królowe i trutnie opuszczają gniazdo pod koniec lata.

Truteń wyznacza swoje terytorium i broni go przed innymi samcami. Wypatruje latających samic lub oczekuje na nie przy gniazdach. Po kopulacji i zapłodnieniu młode królowe wyszukują zacisznych miejsc, w których czasem budują kolebki zimowe. Zapłodnione samice spędzają zimę pod mchem, kamieniami, pod korą drzew, w załomkach murów, w mieszkaniach, stajniach, stodołach i na strychach. Trutnie i robotnice giną jesienią, a gniazdo rozpada się. Nie jest używane powtórnie w przyszłym sezonie, ale często papierowy materiał starego gniazda jest pobierany przez osy do budowy nowego.

PRZEGLĄD  NAJPOSPOLITSZYCH  OSOWATYCH.

W Polsce żyje kilkanaście gatunków os, które oznaczamy po wyglądzie twarzy i odwłoka. Do najbardziej pospolitych osowatych z podrodziny Vespinae należą: szerszeń (Vespa crabro), osa leśna (Dolichovespula silvestris), osa norweska (D. norvegica), osa średnia (D. media), osa saksońska (D. saxonica), osa pospolita (Paravespula vulgaris), osa dachowa (P. germanica), osa austriacka zwana też kukułczą (Vespula austriaca) i osa rudawa (V. rufa). Po podrodziny Polistinae należy klecanka (Polistes).

Naszą największą osą jest szerszeń.

Królowa szerszenia ma długość do 3,5 cm; robotnice są nieco mniejsze. Szerszeń ma czarny tułów w rude plamy, a odwłok brunatny w czarne pasy. Szerszenie, tak jak inne osy, są typowymi owadami społecznymi, które każdego roku budują nowe gniazda.

Zimuje zapłodniona samica szerszenia, czyli królowa. Wiosną, najczęściej w maju, opuszcza ona zimową kryjówkę, odżywia się sokiem drzew i wyszukuje miejsca na założenie gniazda. Wybiera zaciszne kryjówki, najczęściej w dziuplach drzew, często dębów, w budkach dla ptaków, a często także w zabudowaniach ludzkich, na strychach lub w domkach letniskowych i działkowych. Najpierw buduje małe gniazdo z próchna drewna, a także z martwych części zdrowych drzew, przeżutych i zmieszanych ze śliną. W papierowym gnieździe umieszcza plastry z komórkami otwierającymi się ku dołowi. Gdy pojawią się pierwsze robotnice wyhodowane przez królową, gniazdo przybiera stopniowo kształt i rozmiar charakterystyczny dla gatunku. Gniazda szerszeni są kuliste i duże, nawet do 50 cm średnicy, w których może przebywać nawet 700 robotnic. Gdy miejsce gniazdowania jest za małe dla dobrze rozwijającej się kolonii, szerszenie opuszczają je i budują nowe w innej okolicy. Późnym latem z larw powstają samice i samce, które wylatują z gniazda na gody. Po kopulacji samce giną, a samice wyszukują małe kolebki, w których zimują.

Szerszeń jest groźnym drapieżnikiem atakującym i zjadającym inne owady, głównie muchówki, ale także i pszczoły. Łacińska nazwa szerszenia, Vespa, pochodzi od Vespillo. Według mitologii greckiej, Vespillo był grabarzem, którego obowiązkiem było przenoszenie ciał zmarłych biedaków w celu pochowania. Wiąże się to z zachowaniem szerszenia, który nosi upolowane owady do gniazda w celu wykarmienia larw. Szerszeń zjada też mięso, zlizuje słodki sok roślin, spadź, nektar kwiatów, nadgryza również dojrzewające owoce. Przeżutym pokarmem roślinnym lub zwierzęcym (owady) karmi swoje larwy w gnieździe.

Aby dostać się do soku roślinnego, który jest dla nich źródłem białka, robotnice szerszenia obgryzają korę z młodych gałązek drzew leśnych i drzewek owocowych (jabłonie, grusze) w szkółkach. Korę zużywają do budowy gniazd. Czasem mogą wyrządzać szkody w uprawach pszenicy i roślin ozdobnych.

Użądlenie samicy lub robotnicy szerszenia jest nie tylko bardzo bolesne, lecz także niebezpieczne dla ludzi, szczególnie dla tych, którzy są uczuleni na jad. Samce są zupełnie niegroźne, gdyż nie mają żądła. Można je łatwo rozpoznać po bardzo długich czułkach.

Osa pospolita (Paravespula vulgaris) jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem, który występuje nie tylko w Europie, ale także w Ameryce Północnej. Zasiedla tereny zalesione i środowiska miejskie. Gniazda buduje w ziemi, 10 cm pod powierzchnią, w opuszczonych norach gryzoni, pod korzeniami dużych drzew, w glebie ogrodowej. Także przyczepia je do ścian budynków, na drzewach i krzewach. Gniazdo ma jeden tunelik wejściowy. Zbudowane jest z rozkładającego się drewna przeżutego przez robotnice w materiał podobny do papieru.

Gniazda są zakładane w maju lub na początku czerwca. Królowa wybiera np. krzew i pęd, na którym gniazdo będzie umocowane, i buduje grupę komórek, skierowanych otworami do dołu, promieniście w stosunku do pędu. Królowa składa jaja w pierwszej warstwie, przyklejając je do ścianki. W zależności od temperatury otoczenia, z jaj wylęgają się larwy po kilku-kilkunastu dniach. Młode larwy, aby nie wypaść z komórki, tylko częściowo wychodzą z jaj. Starsze larwy budują jedwabne kokony i przymocowują się do komórek. Po 4-6 tygodniach z tych larw powstają robotnice, które przyjmują wszystkie dotychczasowe obowiązki królowej związane z utrzymaniem i rozbudową gniazda. Królowe zajmują się wtedy tylko składaniem jaj, natomiast robotnice wykarmiają larwy. Dbają też o utrzymanie w gnieździe odpowiedniej temperatury. Gdy gniazdo się przegrzewa, wówczas one chłodzą (wentylują) go wibrując skrzydłami lub wnosząc do gniazda krople wody, które parując ochładzają go. Największą liczebność kolonia osiąga w sierpniu. Gniazda mogą liczyć 6.000-10.000 komórek, które są rozmieszczone w 8-10 plastrach. Gniazdo jest wtedy zabezpieczone przed chłodem wielowarstwowymi papierowymi ścianami. Pojedyncze kolonie mogą być jeszcze aktywne w październiku, rzadziej w listopadzie.

JAD OS I SZERSZENI .

Osy są najbardziej jadowitymi stawonogami występującymi w naszym otoczeniu. Broniąc gniazda mogą grupowo (rojem) zaatakować intruza, a jedna robotnica może użądlić wielokrotnie. Roje żądlących błonkówek, zwłaszcza os, były w dawnych czasach wykorzystywane do karania złoczyńców, a także do zatrzymywania i odstraszania napastników w walkach. Rozlatujące się owady żądliły ludzi i konie i powodowały rozpraszanie się całych chorągwi agresora.

Żądło os jest długie, znacznie większe niż u pszczół, kształtu szablastego i pozbawione jest harpunowego zazębienia. Ta cecha umożliwia wielokrotne użąlenie człowieka bez wyrywania narządu jadowego. Długość żądła jest różna u różnych przedstawicieli osowatych: u szerszeni jest ono znacznie dłuższe niż u pozostałych.

Narząd jadowy osowatych składa się z gruczołów kwasowych i gruczołu zasadowego. Gruczoły kwasowe zbudowane są z dwóch nierozgałęzionych rurek, w których na całej długości są rozmieszczone komórki gruczołowe. Rurki  niezależnie łączą się ze zbiorniczkiem (ampułą) jadowym, który ma umięśnione ścianki. Wnętrze ampuły wypełnia wydzielina gruczołu kwasowego. Od zbiorniczka jadowego odchodzi cienki i stosunkowo długi kanalik wydalniczy. Łączy się on z gruczołem zasadowym i kończy się żądłem.

Po wprowadzeniu żądła do skóry ofiary, osa wydziela kropelkę jadu produkowanego przez narząd jadowy. Jad os jest przezroczystą, lekko żółtawą cieczą o odczynie kwaśnym. Charakteryzuje się dużą lepkością i ma gorzki smak. Zawiera do 80% wody.

Jad jest złożoną mieszaniną różnych peptydów (kininy, mastoparan), enzymów (fosfolipazy, hialuronidaza) i innych białek (antygen 5) oraz biogenicznych amin, takich jak histamina, dopamina, noradrenamina, serotonina i acetylocholina, która wywołuje arytmię pracy serca. Związki te powodują ból w miejscu użądlenia, podrażnienie, a także zaczerwienienie skóry. Objawy użądlenia przez osę ustępują po kilkunastu minutach lub po kilku godzinach. U osób uczulonych na składniki jadu, obserwuje się astmę alergiczną, uczulenia skóry (pokrzywkę), a w ostrych przypadkach także zaburzenia w układzie krążenia.

Rola amin biogennych polega na rozszerzaniu naczyń krwionośnych i wzroście przepuszczalności tkanek, co ułatwia rozprzestrzenianie się jadu w ciele ofiary. Kininy i mastoparan powodują skurcz mięśniówki gładkiej, wzrost przepuszczalności błon komórkowych, spadek ciśnienia krwi, degranulację komórek tucznych; stymulują również powstawanie zakrzepów krwi. Enzymy i antygen 5 są najbardziej niebezpiecznymi składnikami jadów os. Mają działanie uczuleniowe, mogą bowiem wywoływać reakcje anafilaktyczne, a nawet wstrząs odpornościowy. U osoby użądlonej obserwowany jest wtedy spadek ciśnienia krwi, zasinienie, zasłabnięcie, utratę przytomności, a w skrajnych przypadkach nawet zgon.

POMOC UŻĄDLONEMU.

Miejsca użądlenia należy obłożyć na 20 min zimnym kompresem (lodem, kawałkiem metalu) i kremem antyhistaminowym. Można też stosować okłady z octu, roztworu kwasu bornego, sody do pieczenia i amoniaku. Aby zapobiec infekcji, miejsce użądlenia należy posmarować kremem antyseptycznym.

W przypadku wystąpienia rozległych reakcji miejscowych wskazane jest podanie leków przeciwzapalnych, np. aspiryny czy preparatów odczulających (wapno musujące, leki antyhistaminowe). Alergikom, u których po użądleniu mogą wystąpić trudności z oddychaniem, kurcze mięśni, wysypka, bóle brzucha i opuchlizna, należy podawać wapno, preparaty antyhistaminowe, glukokortykoidy i adrenalinę (= leczenie objawowe).

U użądlonej osoby mogą też nastąpić omdlenia i wymioty. Takie objawy przy licznych użądleniach są bardzo niebezpieczne, gdyż mogą się skończyć zapaścią i śmiercią. Przy niebezpieczeństwie zapaści należy koniecznie zapewnić natychmiastową pomoc lekarską.

Osoby z grypy ryzyka mogą być odczulane. W leczeniu długoterminowym stosuje się przyzwyczajenie organizmu do odczulającego go alergenu, przez stopniowe wprowadzanie coraz większych jego dawek. Odczulani chorzy powinni być jak najmłodsi, dolna granica rozpoczęcia szczepień to 5-6 lat, a górna – 40 lat. W leczeniu reakcji nadwrażliwości po użądleniach stosuje się preparaty zawierające czysty jad os.

SZKODLIWOŚĆ OS. Osy są pospolitymi gośćmi w pomieszczeniach ludzkich. Bardzo są uciążliwe w drugiej połowie lata, gdy są przyciągane do owoców, przetworów owocowych, słodzonych napojów chłodzących, słodkich ciast w cukierni. Zwolnione z obowiązku zdobywania białkowego pożywienia dla larw zalatują do domostw niepokojąc mieszkańców i stanowiąc zagrożenie dla ich zdrowia. W dużych ilościach dostają się do zakładów przetwórstwa spożywczego. Jeśli ich liczebność w zakładzie przetwórczym będzie duża, wówczas mogą nawet spowodować zatrzymanie produkcji. Żerując mogą zanieczyszczać różne produkty. Przenoszą chorobotwórcze bakterie Escherichia i Salmonella na produkty żywnościowe z miejsc, w których poprzednio żerowały, np. z odchodów i trupów zwierzęcych, czy z wysypiska śmieci.

O liczebności os w danym sezonie decyduje pogoda w miesiącach wiosennych. Jeśli w kwietniu i maju padają długotrwałe deszcze i jest chłodno, wówczas królowe, które przezimowały, mają duże trudności z założeniem gniazda w odpowiednim miejscu i ze znalezieniem wymaganej ilości pokarmu dla larw, co znacznie ogranicza rozwój ich populacji. Ponadto, w wilgotnym gnieździe osy są atakowane przez grzyby owadobójcze (owadomorki, Entomophthora) . Odwrotnie, w czasie ciepłej i suchej wiosny, większość samic os i szerszeni zakłada gniazda, w których wykarmia liczne larwy, a późnym latem liczne szerszenie i osy bardzo dokuczają mieszkańcom. Ocena przebiegu pogody w okresie wiosny jest więc bardzo potrzebną czynnością przed planowaniem strategii zwalczania szkodliwych os i szerszeni.

Źródło:

Prof. dr hab. STANISŁAW IGNATOWICZ

Katedra Entomologii Stosowanej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie